जेनेरिक औषधे म्हणजे काय? – संपूर्ण माहिती

आजच्या घडीला औषधांची किंमत ही अनेक रुग्णांसाठी आर्थिक ओझं ठरत आहे. याच पार्श्वभूमीवर 'जेनेरिक औषधे' (Generic Medicines) ही संकल्पना अधिकाधिक महत्त्वाची ठरत चालली आहे. सरकारकडूनही जेनेरिक औषधांना प्रोत्साहन दिलं जातं आहे. पण नेमकं हे जेनेरिक औषध म्हणजे काय? त्याचं मूळ काय? ब्रँडेड औषधांपेक्षा यामध्ये काय फरक असतो? आणि सर्वात महत्त्वाचं म्हणजे, हे औषध घेणं सुरक्षित आहे का? या सर्व बाबींचं विश्लेषण या लेखात आपण करू.

१. जेनेरिक औषध म्हणजे काय?

जेनेरिक औषध म्हणजे एखाद्या मूळ ब्रँडेड औषधासारखं कार्य करणारा पर्याय. यामध्ये तेच सक्रिय घटक (Active Ingredient) असतात जे मूळ औषधात असतात. ही औषधे समान परिणाम देतात, पण त्यांची किंमत फारच कमी असते.

उदाहरणार्थ, “पॅरासिटामॉल” हा एक सक्रिय घटक आहे, जो ताप आणि वेदना कमी करण्यासाठी वापरला जातो. बाजारात याच औषधाचं “क्रोसिन”, “कॅलपोल” यांसारख्या ब्रँड नावे असू शकतात. पण 'पॅरासिटामॉल' हेच जेनेरिक औषध आहे.

२. जेनेरिक औषधांचे मूळ

प्रत्येक औषध तयार करणाऱ्या कंपनीला एक ‘पेटंट’ मिळतं. या कालावधीत ती कंपनी ते औषध एकटीच विकू शकते आणि सामान्यतः त्याची किंमत जास्त असते. पेटंटचा कालावधी संपल्यानंतर, इतर कंपन्याही तेच औषध तयार करू शकतात. अशा वेळी त्या औषधाचे जेनेरिक रूप बाजारात येते.

३. जेनेरिक आणि ब्रँडेड औषधांमधील फरक

मुद्दा	जेनेरिक औषध	ब्रँडेड औषध
सक्रिय घटक	एकसारखे	एकसारखे
किंमत	खूपच कमी	जास्त
निर्मिती करणारी कंपनी	कुणीही	मूळ पेटंटधारक
प्रभाव	सारखाच	सारखाच
स्वरूप (रंग/आकार)	वेगळं असू शकतं	ठराविक

४. जेनेरिक औषधे घेणं सुरक्षित आहे का?

होय, जेनेरिक औषधे घेणं पूर्णपणे सुरक्षित आहे, कारण ती औषधे देखील अन्न व औषध प्रशासन (FDA) किंवा CDSCO (भारत) कडून मान्यताप्राप्त असतात. ती कार्यक्षमतेसाठी, गुणवत्तेसाठी आणि सुरक्षिततेसाठी चाचणी घेऊनच बाजारात येतात.

५. जेनेरिक औषधांच्या फायद्यांचे विश्लेषण

किंमत कमी: हे औषधे ब्रँडेड औषधांच्या तुलनेत ३०% ते ९०% स्वस्त असतात.
उपलब्धता वाढवते: गरीब व मध्यमवर्गीयांसाठीही औषधोपचार परवडणारे होतात.
आरोग्य सेवा खर्चात बचत: रुग्णालये व आरोग्य संस्था जेनेरिक औषधे वापरून खर्चात मोठी बचत करू शकतात.
सामान्य नागरिकांसाठी फायदेशीर: दीर्घकालीन उपचार घेत असलेल्या रुग्णांसाठी (उदा. डायबिटीज, हायपरटेन्शन) मोठा आर्थिक दिलासा.

६. सरकारचे प्रयत्न – ‘जनऔषधी योजना’

भारत सरकारने ‘प्रधानमंत्री भारतीय जनऔषधी परियोजना’ (PMBJP) सुरू केली आहे. या अंतर्गत देशभरात जनऔषधी केंद्रे उघडली जात आहेत जिथे जेनेरिक औषधे अत्यंत स्वस्त दरात उपलब्ध असतात.

या योजनेचे फायदे:

कमी किंमतीत औषधे उपलब्ध
स्थानिक पातळीवर रोजगार निर्मिती
औषधांच्या गुणवत्तेची खात्री
खेड्यांपर्यंत औषधांची पोहोच

७. डॉक्टर जेनेरिक औषधे prescribe का करत नाहीत?

हे अनेक कारणांमुळे घडतं:

औषध कंपन्यांचा प्रभाव: काही डॉक्टर ब्रँडेड कंपन्यांच्या प्रचारात असतात.
गुणवत्तेबाबत गैरसमज: काही डॉक्टरांना वाटतं की जेनेरिक औषध कमी दर्जाचं आहे.
रुग्णांची माहिती कमी: अनेक रुग्ण जेनेरिक औषधांची गरज ओळखत नाहीत आणि ब्रँडेड औषधांवर विश्वास ठेवतात.

८. जेनेरिक औषधांची गुणवत्ता कशी ओळखावी?

भारत सरकारच्या CDSCO संस्थेकडून मंजुरी मिळालेली औषधे ही गुणवत्ता आणि कार्यक्षमतेच्या निकषांवर खऱ्या उतरणारी असतात.

तसेच जनऔषधी केंद्रात मिळणारी औषधे भारत सरकारच्या ‘BPPI’ (Bureau of Pharma PSUs of India) मार्फत पुरवली जातात, ज्यामुळे त्यांची गुणवत्ता विश्वासार्ह असते.

९. रुग्णांनी काय काळजी घ्यावी?

सक्रिय घटक तपासा: तुमचं जेनेरिक औषध मूळ औषधासारखं आहे का ते पाहा.
डॉक्टरांचा सल्ला घ्या: कोणतंही औषध घेण्यापूर्वी वैद्यकीय सल्ला आवश्यक आहे.
विश्वसनीय स्रोतातून खरेदी करा: जनऔषधी केंद्रे किंवा अधिकृत फार्मसीतूनच जेनेरिक औषधे घ्या.

१०. जेनेरिक औषधांबाबत काही गैरसमज

गैरसमज	सत्य
जेनेरिक औषध निकृष्ट असतं	नाही, त्यांची गुणवत्ता तपासली जाते
ते प्रभावी नसतं	त्याच प्रमाणात प्रभावी असतं
फक्त गरीबांसाठी असतं	कोणाही रुग्णासाठी वापरता येतं
डॉक्टर लिहित नाहीत, म्हणून ते योग्य नाही	डॉक्टरांचा दृष्टिकोन बदलणे गरजेचे आहे

११. जागतिक स्तरावर जेनेरिक औषधांची भूमिका

भारताला “जगाचे औषधगृह” (Pharmacy of the World) म्हणून ओळखले जाते. भारतातून अमेरिका, आफ्रिका आणि युरोपमध्येही मोठ्या प्रमाणावर जेनेरिक औषधे निर्यात होतात. ही औषधे गरीब आणि मध्यम उत्पन्न गटातील देशांसाठी जीवनरक्षक ठरतात.

१२. निष्कर्ष – जेनेरिक औषधांचे भविष्य

जेनेरिक औषधे ही आरोग्यसेवेतील क्रांती घडवू शकणारी एक महत्त्वाची संकल्पना आहे. लोकांनी आणि डॉक्टरांनी याबद्दल जागरूक होणे गरजेचे आहे. या औषधांमुळे देशातील आरोग्य सेवा अधिक परवडणारी आणि व्यापक होऊ शकते.

अहमदनगर